Then là một loại hình nghệ thuật độc đáo, mang trong mình những giá trị văn hóa và ý nghĩa sâu sắc. Không chỉ đơn thuần là một điệu hát, Then còn là kho tàng chứa các giá trị về văn học, mỹ thuật và nghệ thuật múa.
Điểm đặc biệt của Then nằm ở sự linh hoạt trong cách thể hiện của thầy Then, mang lại những sắc thái khác biệt cho cùng một bài hát. Có lúc, tiết tấu trở nên dồn dập, mạnh mẽ và tràn đầy năng lượng; có lúc lại khoan thai, thanh thoát và bay bổng, như đưa người nghe vào không gian tĩnh lặng, sâu lắng của tâm hồn. Đặc biệt, những giai điệu này thường song hành cùng với Tính tẩu và Xóc nhạc.
Những tua rua treo trên cây đàn Tính không chỉ làm tăng tính thẩm mỹ mà còn mang ý nghĩa biểu trưng cho sự kết nối giữa con người và thần linh. Có những nơi sẽ kết thêm những hạt cườm với màu sắc bắt mắt cũng góp phần tạo nên một không gian lễ hội đầy sắc màu và mang đậm dấu ấn văn hóa đặc trưng của dân tộc.
Tính mỹ thuật đặc sắc của Then còn thể hiện qua trang phục, màu sắc, mũ, vật phẩm… trong nghi lễ. Hoa văn trên trang phục của của người hát Then đều được thêu bằng chỉ màu, kim tuyến với nhiều họa tiết khác nhau.
Trong khi đó, các dụng cụ khác như chùm xóc nhạc, quạt hay thẻ âm dương giúp tạo ra những tín hiệu âm thanh đặc biệt, nhấn mạnh sự giao thoa giữa cõi trần và cõi linh thiêng, khiến cho nghi lễ Then trở nên linh thiêng và huyền bí hơn bao giờ hết.
Lời hát Then vốn là những câu chữ được dân gian chắt lọc, vừa là những câu thơ trữ tình, giàu nhạc điệu, vừa là lời khuyên răn, khích lệ, vừa là những kinh nghiệm về đối nhân xử thế…
Nội dung lời Then như đang kể chuyện, tự sự phản ánh hiện thực xã hội. Bởi thế, khi nghe hát Then là lúc người nghe nhận ra được những bài học quý về cuộc sống, về cách ứng xử với thiên nhiên và mọi người xung quanh.
Bên cạnh vai trò trong các lễ hội, nghi thức cầu khấn thần linh, Then còn là hình thức nghệ thuật phản ánh thế giới quan của các dân tộc Tày, Nùng, Thái, với sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, giữa đời sống vật chất và tinh thần.
Hiện nay, mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu và tìm tòi, quá trình ra đời và phát triển của điệu hát Then vẫn chưa thể xác định một cách chính xác. Tuy nhiên, một điều không thể phủ nhận là Then đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng, Thái.
Theo thời gian, Then không chỉ là một phần quan trọng trong văn hóa truyền thống mà còn là một biểu tượng của bản sắc dân tộc, mang trong mình những giá trị tinh thần sâu sắc. Chính vì vậy, điệu hát Then vẫn vẹn nguyên sức sống, tiếp nối qua bao thế hệ, như một linh hồn không thể thiếu trong đời sống văn hóa của đồng bào Tày, Nùng, Thái.
Cũng bởi ý nghĩa lớn đó, ngày 12/12/2019, tại Phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ Di sản Văn hóa Phi Vật thể lần thứ 14 của UNESCO diễn ra tại thủ đô Bogotá, Cộng hòa Colombia, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam đã chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi Vật thể đại diện của nhân loại.
Theo Cục Di sản văn hóa, việc UNESCO ghi danh Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại khẳng định bản sắc văn hóa phong phú của dân tộc Việt Nam. Nó cũng khẳng định sự gắn kết cộng đồng, đề cao tôn trọng đa dạng văn hóa, khuyến khích đối thoại giữa các cá nhân, các cộng đồng và các dân tộc khác nhau vì sự khoan dung, tình yêu và lòng bác ái đúng theo tôn chỉ và mục tiêu của Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO.
Thực hành nghi lễ Then thể hiện tình đoàn kết giữa các tộc người, tôn trọng thế giới quan tộc người theo mục tiêu của UNESCO; giúp nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của di sản các cộng đồng dân tộc không chỉ ở Việt Nam, mà còn ở nhiều quốc gia trên thế giới.
Hiện nay, hầu hết 11 tỉnh (gồm Tuyên Quang, Bắc Giang, Bắc Kạn, Cao Bằng, Hà Giang, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Thái Nguyên, Điện Biên, Lai Châu và Lào Cai) có di sản Then đều đang tích cực triển khai Dự án về “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các DTTS gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình MTQG 1719, nhờ đó, hoạt động bảo tồn và phát huy các giá trị di sản Then trở nên thiết thực, rộng rãi hơn.
